Ευρωπαϊκή Ιθαγένεια και Θεμελιώδη Δικαιώματα [open]

Στην όγδοη ενότητα παρουσιάζεται η ιδιότητα του πολίτη στην αρχαία Ελλάδα και Ρώμη.

Η ρωμαϊκή κοινωνία χαρακτηριζόταν από ιεραρχική οργάνωση, με τους σκλάβους (servi) στη βάση, τους απελέυθερους (liberti) λίγο παραπάνω και τους γεννημένους ελεύθερους πολίτες (cives) στην κορυφή. Οι ελεύθεροι πολίτες ταξινομούνταν με τη σειρά τους σε περαιτέρω κοινωνικές τάξεις. Η ευρύτερη και αρχαιότερη διαίρεση ήταν ανάμεσα στους Πατρικίους και στους πληβείους. Αυτό το κριτήριο έγινε λιγότερο σημαντικό προς το τέλος της δημοκρατικής περιόδου, καθώς ορισμένες οικογένειες πληβείων απέκτησαν πλούτη και ασχολήθηκαν με την πολιτική, ενώ κάποιες οικογένειες πατρικίων γνώρισαν δύσκολες μέρες. Η καταγωγή από παλαιά οικογένεια πατρικίων, ωστόσο, ακόμη και τότε ήταν σημάδι ιδιαίτερου κύρους, και πολλά θρησκευτικά αξιώματα ήταν προσβάσιμα μοναχά στους πατρικίους.

Ένας ταξικός διαχωρισμός βασισμένος στη στρατιωτική θητεία απέκτησε με τον καιρό μεγαλύτερη σημασία. Ο καθορισμός των μελών των τάξεων αυτών γινόταν περιοδικά από τους Τιμητές (censors), σύμφωνα με την προσωπική περιουσία. Η πλουσιότερη τάξη ήταν αυτή των Συγκλητικών, η οποία κυριαρχούσε στην πολιτική σκηνή και διοικούσε το στρατό. Ακολουθούσαν οι ιππείς (equites), τάξη την οποία συγκροτούσαν αρχικά αυτοί που μπορούσαν να συντηρήσουν ένα πολεμικό άλογο, και οι οποίοι σχημάτισαν τελικά μια ισχυρή τάξη εμπόρων. Στη βάση βρίσκονταν οι προλετάριοι (proletarii), δηλαδή οι πολίτες χωρίς καμία περιουσία.

Από την κοινωνική τάξη εξαρτάτο και το δικαίωμα ψήφου του καθενός. Οι πολίτες χωρίζονταν σε εκλογικές «φυλές», με αυτές των πλουσίων να αριθμούν λιγότερα μέλη από αυτές των φτωχών, και τους προλεταρίους να συγκροτούν μια φυλή μόνοι τους. Η κατάθεση της ψήφου γινόταν ανά φυλή και σταματούσε μόλις σχηματιζόταν κάποια πλειοψηφία, έτσι ώστε οι φτωχότερες τάξεις συχνά δεν κατάφερναν καν να ρίξουν την ψήφο τους.

Οι κάτοικοι συμμαχικών ξένων πόλεων συχνά αποκτούσαν το Λατινικό Δικαίωμα (Latinitas), μια κατάσταση κάπου ανάμεσα σε αυτή των Ρωμαίων Πολιτών και σε αυτή των ξένων (peregrini). Οι άνθρωποι αυτοί είχαν κάποια δικαιώματα βάσει του ρωμαϊκού δικαίου, ενώ οι ηγέτες τους μπορούσαν να αποκτήσουν και το δικαίωμα του Ρωμαίου Πολίτη. Παρόλο που υπήρχαν πολλά «επίπεδα» του Λατινικού Δικαιώματος, η κύρια διαίρεση ήταν ανάμεσα σε αυτούς «cum suffragio» (με δικαίωμα ψήφου, μέλη μιας φυλής στις ψηφοφορίες, που μπορούσαν να συμμετάσχουν στη Φυλέτιδα Εκκλησία) και σε αυτούς «sine suffragio»(χωρίς δικαίωμα ψήφου, που δεν είχαν εκλογικά δικαιώματα). Μερικές ιταλικές πόλεις που ήταν σύμμαχοι των Ρωμαίων απέκτησαν για τους κατοίκους τους το δικαίωμα του Ρωμαίου Πολίτη μετά τον Κοινωνικό Πόλεμο του (91-88 π.Χ.), ενώ το ίδιο δικαίωμα απέκτησαν όλοι οι γεννημένοι ελεύθεροι κάτοικοι της Αυτοκρατορίας κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Καρακάλλα, το 212. Οι γυναίκες μοιράζονταν κάποια βασικά δικαιώματα της τάξης που άνηκαν οι άντρες της οικογενείας τους, αλλά δεν θεωρούνταν πλήρεις πολίτες κι έτσι δεν είχαν δικαίωμα ψήφου ή συμμετοχής στα κοινά.

Η μελέτη της ιδιότητας του πολίτη στην αρχαία Ελλάδα παραπέμπει κυρίως στην  αθηναϊκή δημοκρατία του 4ου αιώνος π.Χ., που θεωρείται, συνήθως, ως ο πρόγονος των σύγχρονων δημοκρατιών. Το πολιτικό σύστημα το οποίο προήλθε από την κρίση των ολιγαρχικών πολιτευμάτων του τέλους του προηγουμένου αιώνος είχε, κατά την άποψη αυτή, επιβάλει την αρχή της κυριαρχίας των νόμων, οι οποίοι κοινοποιούνταν σε όλους μέσω της ανάρτησης, μιας κυριαρχίας που είχε ως εγγύηση το γεγονός ότι οι νόμοι δεν μπορούσαν πια να τροποποιούνται με απλή απόφαση μιας λαϊκής συνέλευσης.

Για να αποκτήσει κανείς την ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη στις πόλεις της αρχαίας Ελλάδας πρωταρχικό κριτήριο ήταν αυτό της καταγωγής, δηλαδή έπρεπε να είχε γεννηθεί από γονείς που ήταν αμφότεροι ελεύθεροι πολίτες (αστοί).  Ο χαρακτήρας του αστικού σώματος ήταν άμεσα συνδεδεμένος με μια σειρά πλεονεκτημάτων και προνομίων που απέρρεαν από την απολαβή της ιδιότητας του πολίτη. 

 Ο ελεύθερος πολίτης μπορούσε να έχει πρόσβαση στη διαχείριση της εξουσίας και στη λήψη των αποφάσεων μέσω της συμμετοχής του στα πολιτικά και πολιτειακά θεσμικά όργανα της πόλεως και ταυτόχρονα να αμείβεται για τη συμμετοχή του αυτή. 

Αποκτούσε το δικαίωμα κατοχής γης και ακινήτων και, παράλληλα, απαλλασσόταν από οποιονδήποτε σταθερό άμεσο φόρο.  Απολάμβανε πλήρη δικαιοπρακτική ικανότητα.  Το επόμενο πλεονέκτημα της ιδιότητας του πολίτη ήταν – τουλάχιστον ως τον 5^ο αι. π.Χ. – η οπλιτική ικανότητα, δηλαδή η δυνατότητα του πολίτη να προμηθεύεται τον οπλισμό του και να μπορεί να υπερασπίζεται την πόλη του. 

Και το τελευταίο χαρακτηριστικό της ιδιότητας του ελεύθερου πολίτη αφορούσε στη συμμετοχή του στις θρησκευτικές τελετές της πόλης.  Η πόλις, αν και εμφανίζεται ως μια κοινότητα πολιτών, οργανώνεται και δομείται μέσα στο πλαίσιο που παραπέμπουν είτε σε σχέσεις συγγένειας είτε σε τοπική-γεωγραφική διάρθρωση του χώρου