Παρουσίαση/Προβολή

Από την επινόηση της Ελλάδας στον αλυτρωτισμό του ελληνικού κράτους (Πoλιτική και Κοινωνική Ιστορία της Νεότερης Ελλάδας)

Το μάθημα αποσκοπεί στην παρουσίαση-κατανόηση των μηχανισμών παραγωγής και διαμόρφωσης της κυρίαρχης ελληνικής ιδεολογίας,  μέσα από τις αντανακλάσεις  της στις πολιτικές πρακτικές. Οι γεωγραφίες της Ελλάδας από την Αναγέννηση μέχρι την εποχή του Διαφωτισμού, η γεωγραφία της Επανάστασης και το αίτημα της «ομοεθνίας», οι «μικρολαοί» και το έθνος του «ελληνισμού», το πέρασμα από τον Διαφωτισμό στον Ρομαντισμό, η διαδικασία συγκρότησης του ελληνικού επιχειρήματος περί «εθνικών δικαίων», το ασύμπτωτο των εδαφικών βλέψεων με τις πολιτικές και εθνολογικές παραμέτρους, η πολιτική διαθεσιμότητα των «αλυτρώτων», η γένεση του Μακεδονισμού και η καταστολή της επανάστασης στη Μακεδονία, καθώς και οι ιστοριογραφικές στρεβλώσεις του εθνικού ζητήματος, είναι ορισμένα από τα θέματα που θα συζητηθούν.

Βιβλιογραφία

Πηγές & βιβλιογραφία για το σεμινάριο

Από την επινόηση της Ελλάδας

στον αλυτρωτισμό του ελληνικού κράτους

Α. ΠΗΓΕΣ

 
I. Εκδεδομένα αρχεία, απομνημονεύματα, βιογραφίες.

• Π. Αργυρόπουλος, Απομνημονεύματα, Αθήνα 1970.
• Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας. 1821-1832. Αι Εθνικαί Συνελεύσεις, τ. Β΄, Αθήνα: Βιβλιοθήκη της Βουλής, 1973.
• Σ. Βούρη, Πηγές για την ιστορία της Μακεδονίας, (2 τόμοι), Αθήνα 1994 και 1999.
• Αν. Βυζάντιος, Έργα, Τεργέστη: Αλ. Σ. Βυζάντιος, 1893.
• Μ. Γεδεών,   Έγγραφα   Πατριαρχικά   και   Συνοδικά   περί   του  Βουλγαρικού Ζητήματος, 1852-1873, Κωνσταντινούπολη 1908.
• Μ. Γεδεών,  Πατριαρχικοί Πίνακες, Αθήνα ²1996 [¹1890].
• Ε. Δεληγεώργης, Πολιτικά ημερολόγια … 1859-1862, Αθήνα 1896.
• [Ίων Δραγούμης], Τα Τετράδια του Ίλιντεν, επιμ. Γ. Πετσίβας, Αθήνα 2000.
• Χ. Καρδαράς, Ιωακείμ Γ΄ - Χαρ. Τρικούπης, Η αντιπαράθεση. Από την ανέκδοτη αλληλογραφία του Οικουμενικού Πατριάρχη (1878-1884), Αθήνα 1998.
• Α. Κοραής, Αλληλογραφία, τ. Δ΄ και Ε΄, Αθήνα: ΟΜΕΔ, 1982 και 1983.
• Γκριγκόρ Παρλίτσεφ (Γρηγόριος Σταυρίδης) 1830-1893, Αυτοβιογραφία, (μτφ. Α. Ανδρέου, επιμ. Μ. Σουλιώτη), Αθήνα 2000 (Σόφια 1929).
• Π. Πέννας, Ιστορία των Σερρών… 1383-1913, Αθήνα ²
• Β. Πλαγιανάκου-Μπεκιάρη–Α. Στεργέλλης (επιμ.), Αρχείο Ιωάννη Κωλέττη, τ. Α΄, Αθήνα: Ακαδημία Αθηνών [Μνημεία της Ελληνικής Ιστορίας 13], 1996.
• Εμμ. Πρωτοψάλτης (επιμ.), Ιγνάτιος Μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας (1766-1828), τ. ΙΙ, Αθήνα, Ακαδημία Αθηνών [Μνημεία της Ελληνικής Ιστορίας, τ. Δ΄, τχ. ΙΙ], 1961.
• Εμμ. Πρωτοψάλτης (επιμ.), Ιστορικόν Αρχείον Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου, τ. ΙΙΙ, Αθήνα, Ακαδημία Αθηνών [Μνημεία της Ελληνικής Ιστορίας, τ. Ε΄, τχ. ΙΙΙ], 1968.
• Α. Ρ. Ραγκαβής, Απομνημονεύματα, τ. Δ΄, φωτ. ανατύπωση, Αθήνα 1999( ¹1930).

• Ε. Ροϊδης, Άπαντα, τ. Β΄: 1868-1879, Αθήνα 1978.
• Α. Σακτούρης, Αναμνήσεις εκ του διπλωματικού μου σταδίου (1897-1933), Κάιρο 1951.
• Ανδρέας Συγγρός, Απομνημονεύματα, (ιδιαίτ. «Μελέτη επί της σημερινής θέσεως του Ελληνισμού» [1877], τ. Γ΄),  Αθήνα 1908 (φωτ. ανατύπωση, Αθήνα 1998).
• Γ. Τυπάλδος-Ιακωβάτος, Ιστορία της Ιόνιας Ακαδημίας (εισαγωγή-σχόλια Σ. Ι. Ασδραχάς), Αθήνα 1982.
• Χρυσόστομος Σμύρνης, Το Αρχείον του εθνομάρτυρος Σμύρνης Χρυσοστόμου, επιμ. Α. Αλεξανδρής, τ. Α΄, Αθήνα 2000.
• Academie Bulgare des Sciences, La Macedoine. Recueil de documents et materiaux, Σόφια 1980.

 II. Φυλλάδια, βιβλία, χάρτες (κατά χρονολογική σειρά)

 (για τα ελληνικά κείμενα του 19^ου αιώνα βλ. benaki.gr/bibliology, όπου οι διευθύνσεις ψηφιοποιημένων αντιτύπων)

• P. Gordon, Geography Anatomiz'd, ή The Geographical Grammar, Λονδίνο (ιδιαίτερα το κεφάλαιο «Turkey in Europe», σ. 186 κ.εξ).
• Μελέτιος [Μήτρου], Γεωγραφία παλαιά και νέα..., Βενετία [²1807].
• Γ. Φατζέας, Γραμματική Γεωγραφική..., Βενετία.
• Ευγ. Βούλγαρης, Ικετηρία του Γένους των Γραικών,…
• Δ. Φιλιππίδης – Γρ. Κωνσταντάς, Γεωγραφία Νεωτερική, (επιμ. Α.  Κουμαριανού), Αθήνα 1988 [¹1791].
• F. de Beaujour, Tableau du commerce de la Grèce, Παρίσι.
• [Α Κοραής]. Mémoire sur l’état actuel de la civilisation dans la Grèce, Παρίσι.
• J. Pinkerton, Géographie Moderne, τ. ΙΙΙ, Παρίσι.
• 1806. Ελληνική Νομαρχία ήτοι λόγος περί ελευθερίας... (¹1806), εισαγωγή Γ. Βαλέτας, Αθήνα 1957.
• L. S. Bartholdy, Voyage en Grèce fait dans les années 1803 et 1804, ... Traduit de l’allemand par A. du C****, Deuxième Partie, Παρίσι (βλ. τον χάρτη του P. Lapie).
• Νεόφ. Δούκας, Μαξίμου Τυρίου Λόγοι…, Βιέννη [τα προλεγόμενα].
• [1804-1810 έτη περιήγησης]. W. M. Leake, Travels in Northern Greece, Λονδίνο
• F. F. S. N. Douglas, An Essay on Certain Points of Resemblamce between thw Ancient and Modern Greeks, Λονδίνο ³1813.
• 1815. Νεόφυτος Δούκας, Επιστολή προς τον Παναγιώτατον Πατριάρχην Κύριον Κύριλλον περί εκκλησιαστικής ευταξίας, Βιέννη.

• Κ. Κύριλλος [Ιγνάτιος Ουγγροβλαχίας], Απολογία ιστορική και κριτική υπέρ του Ιερού κλήρου της Ανατολικής Εκκλησίας κατά των συκοφαντιών του Νεοφύτου Δούκα, Πίζα.
• Ν. Παπαδόπουλος, Ερμής ο Κερδώος ήτοι Εμπορική Εγκυκλοπαιδεία…, Βενετία.
• [1817]. [Α. Ψαλίδας], «Αθανασίου Ψαλίδα Η Τουρκία κατά τας αρχάς του ΙΘ΄ αιώνος εκδιδομένη υπό Γ. Χαριτάκη», π. Ηπειρωτικά Χρονικά, 1931.
• Δ. Πύρρος, Γεωγραφία Μεθοδική απάσης της Οικουμένης…, Βενετία.
• Α. Σταγειρίτης, Ηπειρωτικά ήτοι Ιστορία και Γεωγραφία…, Βιέννη.
• [1820]. F. von Prokesch-Osten, Geschichte des Abfalls der Griechen vom Türkischen Reiche im Jahre 1821…, τ. III, Βιέννη 1867 (το υπόμνημα του Αλ. Μαυροκορδάτου «Coup d’oeil sur la Turquie»).
• [Κ. Πολυχρονιάδης], Considérations sur la guerre actuelle entre les Grecs et les Turcs par un Grec, Παρίσι.
• H. Lemaire, Histoire de l'empire de Turquie depuis son origine, jusqu'au 19 octobre 1821, Παρίσι.
• [Π. Κοδρικάς], Remarques politiques sur la cause des Grecs, Παρίσι.
• [De Pradt], Η Ελλάς εις τας σχέσεις της με την Ευρώπην υπό του Κ. Πραδτ… Μεταφρασθέν εκ του Γαλλικού… υπό Ιωσήφ [Ξενοφωντίδου] αρχιμανδρίτου της εν λειψία ελληνικής Καπέλλης, Λειψία.
• F. de Beaujour, Théorie des Gouvernements, Παρίσι.
• Ed. Blaquière, The Greek Revolution: its Origin and Progress, Λονδίνο.
• Δρομοδείχτης της Ελλάδος,  [Πέστη].
• Ch. Lacretelle, Considerations sur la cause des Grecs, Παρίσι.
• J.-B. Picquenard, Victoires et conquêtes des Grecs modernes..., τ. I, Παρίσι.
• P. E. Bignon, Τα  Μυστικοσυμβούλια και οι λαοί. Από τα 1815 έως σήμερον, (μτφ.  Ν. Σπηλιάδης), [Ναύπλιο].
• Adrian Hubert Brué, «Carte Générale de la Grèce Moderne, de l’Archipel, de l’Albanie, de la Macédoine, de la Roumélie, Redigée par A. Brué Géographe du Roi», Παρίσι .
• J. M. Darmet, «Grèce. Carte du Théâtre de la Guerre entre les Grecs et les Turcs», Παρίσι 1826.
• P. Lapie, «Carte physique, historique et routière de la Grèce », Παρίσι.
• G.A M. [=Γεώργιος Μάνος], Resumé géographique de la Grèce et de la Turquie d’ Europe, Παρίσι.
• F. C. H. L. Pouqueville, Voyage de la Grèce …, τ. III, Παρίσι ²1826.
• L. Vivien de St Martin, «Carte de la Turquie d’Europe et de la Grèce», Παρίσι.
• E.-M. Courtin, Encyclopédie Moderne ou Dictionnaire Abrégé des Hommes et des Choses), Παρίσι (λήμμα «Έλληνες» του  Jean-Baptiste Benoît Eyriès, τ. XIII, σ. 649-659).
• [Γρ. Γ. Ζαλύκης], Διάλογος περί της Ελληνικής Επαναστάσεως, Συγγραφείς μεν εν Κισνέβη κατά το έτος 1822 Υπό του μακαρίτου Γρηγορίου Γεωργιάδου Ζαλύκου, Εκδοθείς δε μετά προλόγου και επιλόγου Υπό Αγαθόφρονος Λακεδαιμονίου [=Κωνσταντίνος Νικολόπουλος], Παρίσι.
• Κ. Οικονόμος, Δοκίμιον περί της πλησιεστάτης συγγενείας της Σλαβονο-Ρωσσικής γλώσσης προς την Ελληνικήν, Πετρούπολη.
• 1828-1829. Ι. Π. Κοκκώνης, Περί Πολιτειών Περί των εις Σύνταξιν και Συντήρησιν αυτών, και Περί Πολιτικής Κυβερνήσεως..... Τόμος Πρώτος περιέχων την των Πολιτειών, των παλαιών και νεωτέρων, εξιστόρησιν, Παρίσι 1828 και …Τόμος Δεύτερος περιέχων την περί Συντάξεως Πολιτειών Θεωρίαν …
• 1829. de Beaujour, Voyage militaire dans l’Empire Ottoman, Παρίσι.
• 1829. Δρομοδείχτης της Ελλάδος, Βενετία.
• Fr. von Weiss, «Carte des Europaeischen Tűrkey nebst einen Theile von Kleinasien», Βιέννη.
• [Α. Κοραής], Τι συμφέρει εις την Ελευθερωμένην από Τούρκους Ελλάδα να πράξη εις τας παρούσας περιστάσεις, διά να μη δουλωθή εις Χριστιανούς Τουρκίζοντας. Διάλογος δύο Γραικών, Παρίσι 1831.
• Κ. Κούμας, Ιστορίαι των ανθρωπίνων πράξεων, τ. ΙΒ’, Βιέννη.
• Κοσμάς Θεσπρωτός και Αθανάσιος Ψαλίδας, Γεωγραφία Αλβανίας και Ηπείρου, Έκδοση: Αθ. Παπαχαρίσης, Ιωάννινα 1964.
• Α. Γ. Λευκίας, Λόγος εκφωνηθείς ... κατά την ... πανήγυριν του ... Όθωνος, Βιέννη.
• Δ. Μάγνης, Λεξικόν ιστορικομυθικόν και γεωγραφικόν..., Βενετία.
• [Μ. Ανδρεάδης], Ύμνος προς την Μ. Βασίλισσαν της Ελλάδος Αμαλίαν... Αθήνα.
• Η εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Αθήνα [Οργανισμός της Εταιρείας].
• Φερ. Αλδεχόβεν, «Χάρτης του Βασιλείου της Ελλάδος» Αθήνα, Βασιλικό Λιθογραφείο.
• 1838-1840. A. Balbi, Γεωγραφία, (μτφ. Κ. Κούμας), 5 τόμοι, Βιέννη.
• Α. Σούτσος, Απολογία, Αθήνα.
• Α. Σούτσος, Απολογία, Σμύρνη.
• Ι. Συμεωνίδης, Κήπος πολυανθής..., Πέστη.
• Θ. Φαρμακίδης, Απολογία, Αθήνα.
• Ι. Βαλέττας, Γεωγραφία της Ελλάδος..., Ερμούπολη ²1841.
• Κ. Μαυρογιάννης, Παρατηρήσεις επί του κλίματος των Αθηνών..., Αθήνα.
• [Μ. Ρενιέρης], Φιλοσοφία της ιστορίας..., Αθήνα.
• Ι. Ρίζος Νερουλός, λόγος στα Πρακτικά της ... εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Αθήνα.
• Γ. Δάρβαρις, Δοκίμιον περί σπουδής της ιστορίας, Αθήνα.
• [Γερ. Πανάς], Η βάπτισις της Αικατερίνης Χαντζερή καί τινες ιστορικαι σκέψεις..., Ερμούπολη.
• Ν. Σαλτέλης, Ο Κυδωνιάτης, Αθήνα [=Σμύρνη].
• Δ. Σουρμελής, Κατάστασις συνοπτική της πόλεως Αθηνών..., Αθήνα ²1842.
• [1843]. Κ. Ασώπιος, Ομιλία ... εν τω Πανεπιστημίω... [Αθήνα].
• Σ. Οικονόμος, Περί Μάρκου του Κυπρίου ... και μία λέξις προς τον Φαλμεράυερον, Αθήνα 1843.
• Κ. Παπαρρηγόπουλος, Περί της εποικήσεως σλαβικών τινών φυλών εις την Πελοπόννησον, Αθήνα.
• Α. Σούτσος, Η Τρίτη Σεπτεμβρίου, φυλλάδια Α΄-Γ΄, Αθήνα.
• Ν. Βάμβας, Λόγος περί προόδου και πτώσεως της Αρχαίας Ελλάδος..., Αθήνα.
• Α. Σούτσος, Αι Αγγλικαί ανοσιουργίαι, Αθήνα.
• Σ. Ζαμπέλιος, Άσματα δημοτικά της Ελλάδος. Εκδοθέντα μετά μελέτης ιστορικής περί μεσαιωνικού Ελληνισμού, Κέρκυρα.
• [Λέων Μελάς], Νύξεις προς λύσιν του Ανατολικού Ζητήματος, Μετάφρασις εκ του Αγγλικού, Σύρος.
• [Κ. Δόσιος], Ελληνισμός ή Ρωσσισμός; … Αθήνα.
• [Ικέσιος Λάτρης], Πανελληνίς : Πόνημα στιχηρόν περί του ελληνικού γένους και της Ελλάδος και του νυν πολέμου μετά προλεγομένων και σημειώσεων. Υπό Ευθύφρονος, Ερμούπολη.
• Π. Αραβαντινός, Χρονογραφία της Ηπείρου…, Αθήνα.
• Ι. Πιτζιπιός, Υπόμνημα περί της ενεστώσης καταστάσεως και του μέλλοντος της Ελληνικής Φυλής, Παρίσι.
• Αν. Πολυζωίδης, Τα Γεωγραφικά κατά το ενεστώς και παρελθόν, Αθήνα.
• 1859 . Ι. Φιλήμων, Δοκίμιον ιστορικόν περί της Eλληνικής Eπαναστάσεως , Αθήνα.
• Π. Χιώτης, Περί δημοτικής εν Ελλάδι γλώσσης, Ζάκυνθος.
• Π. Καλευράς, Η Ρωσσοφοβία και ο Πανσλαβισμός : ή η πολιτική πορεία της Δύσεως και Ρωσσίας ως προς την Ελλάδα και της Ελλάδος ως προς εαυτήν μέχρι σήμερον, Αθήνα.
• Σ. Τρικούπης, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, Β΄ έκδοση, Λονδίνο (φωτ. ανατ. Αθήνα 1968), τ. Δ΄.
• [Ε. Κλεόβουλος], Ο Βουλγαρισμός προ του ιστορικού, του εθνικοπολιτικού και του εκκλησιαστικού βήματος υπό Ε. α.δ.φ., Κωνσταντινούπολη.
• Β. Γαβριηλίδης, Η Ελλάς και ο Πανσλαβισμός, Αθήνα.
• Ηρ. Βασιάδης, Θρακικός ήτοι Περι της Αρχαίας Θράκης και των λαών αυτής. Λόγος…, Κωνσταντινούπολη.
• Μ. Δήμιτσας, Μακεδονικά… Μέρος Δεύτερον. Τοπογραφία, Αθήνα.
• Δ. Π.[=Δ. Πλαταρίδης], Έκθεσις της κατά την επαρχίαν Βοδενών διανοητικής αναπτύξεως. Εκ του Γραφείου του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Βοδενών, Κωνσταντινούπολη .
• Αν. Γούδας, Το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον της Ανατολής, Αθήνα.
• [Ε. Ροΐδης], Attention aux Balkans, 1876 (βλ. και εφ. Ώρα, αρ.φ. 12-15, Νοέμβριος).
• Μ. Δήμιτσας, Έλεγχος του υπό Κειπέρτου εκδοθέντος ενθογραφικού  πίνακος της Τουρκίας, Αθήνα.
• Ν. Ι. Κ.[οκκώνης], Ιστορία των Βουλγάρων…, Αθήνα.
• Εδουάρδου Στάνφορδ εθνογραφικός χάρτης της Ευρωπαϊκής Τουρκίας και Ελλάδος μετά εισαγωγικών παρατηρήσεων περί της διασποράς των φυλών εν τη Ιλλυρική χερσονήσω και στατιστικών πινάκων του πληθυσμού, εκδ. Αρ. Λαζαρίδης,  Αθήνα.
• Λ. Βούλγαρης, Αποκαλυφθήτω η Αλήθεια, Αθήνα.
• Γ. Ζηνόπουλος, Η Ελλάς ενώπιον του Συνεδρίου και η Ελλάς μετά την απόφασιν του Συνεδρίου, Αθήνα.
• [Κ. Παπαρρηγόπουλος], Notice explicative sur la Carte Ethnographique de pays Helleniques, Slaves, Albanais et Roumains, dessinee par M. Henri Kiepert, Βερολίνο.
• Οθ. Σ. Πυλαρινός, Ο Βηκονσφίλδ και οι πελάται του, Αθήνα.
• Το Ανατολικό ζήτημα και η μεγάλη ανατολική ιδέα ως λύσις αυτού, Αθήνα.
• Μ. Σεϊζάνης, Η πολιτική της Ελλάδος και η Επανάστασις του 1878 εν Μακεδονία Ηπείρω και Θεσσαλία, Αθήνα 1878 [η έκδοση ολοκληρώθηκε το 1879].
• Αθ. Ευταξίας, Το έργον του ελληνισμού εν Μακεδονία, Αθήνα.
• Γ. Αντωνόπουλος, Περί στρατιωτικής αγωγής της εις τα Γυμνάσια και το Εθνικόν Πανεπιστήμιον φοιτώσης νεότητος, Πειραιάς.
• Ν. Μ. Δαμαλάς, Τίνα πρέπει από του νυν να μετέλθη η Ελλάς εξωτερικήν και εσωτερικήν πολιτικήν, εάν θέλη να σώση την πολιτικήν αυτής ύπαρξιν, Αθήνα.
• Ε. Ρενάν, «Τι είναι έθνος;» ([Παρίσι 1882], μτφ. Α. Πανταζόπουλος), π. Ο Πολίτης, τχ. 121, 1993, σ. 32-38 [στο ίδιο τεύχος βλ. το αφιέρωμα στο μακεδονικό ζήτημα, σ. 19-31].
• Κ. Παπαρρηγόπουλος, «Αι περί της λύσεως του Ανατολικού Ζητήματος ιστορικαί προθεσμίαι», π. Παρνασσός, τ. 8, τχ. 1, Ιανουάριος.
• A Greek Statesman [=Ιω. Γεννάδιος], «The Position of Greece in the Present Crisis», στο Contemporary Review, Λονδίνο, Νοέμβριος, σ. 732-748).
• I. Καλοστύπης, Μακεδονία ήτοι μελέτη οικονομολογική, γεωγραφική,  ιστορική και εθνολογική…, Αθήνα.
• Δ. Βικέλας, Η σύστασις του Ελληνικού Βασιλείου και τα όρια αυτού…, Αθήνα.
• Ν. Κ., Η Ελλάς κατά το 1885-1886 εν επιστρατεύσει, Αλεξάνδρεια.
• Κλ. Νικολαϊδης, Ιστορία του Ελληνισμού με κέντρον και βάσιν την Μακεδονίαν Αθήνα 1923 [παραλλαγή του έργου του, La Macédoine,  Βερολίνο].
• Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ιστορικαί πραγματείαι κατ’ εκλογήν του συγγραφέως  εκδιδόμεναι, Αθήνα.
• Α. Κ. [=Γ. Καραπαναγιώτης], Η Αγγλική Κυανή Βίβλος περί Μακεδονίας, Αθήνα.
• Γ. Ξ. Καραπαναγιώτης, Επιστολή των Ελληνικών της Τουρκίας Χωρών...., Τεργέστη.
• Ν. Μακρής, Εγχειρίδιον ελληνοτουρκικών λέξεων και φράσεων, Αθήνα.
• Κ. Φλέγελ, Λόγος υπέρ εκδόσεως του Μακεδονικού Άτλαντος του κ. Ιωάννου Πετρώφ εκφωνηθείς εν τω Ελλην. Επικουρικώ Συλλόγω τη 16/28 Μαΐου 1891, Κάιρο.
• Αθ. Ευταξίας, Η Ελλάς εν τω μεταιχμίω ζωής και θανάτου. Πολιτική μελέτη, Αθήνα.
• Ν. Καζάζης, Ο Ελληνισμός εν τη Χερσονήσω του Αίμου. Εντυπώσεις Ταξειδίου, Αθήνα.
• Στ. Κουμανούδης, Συναγωγή νέων Λέξεων, προλεγόμενα Κ .Θ. Δημαράς, Αθήνα 1980 [¹1900].
• Institut Cartographique à Sofia, Cartes Ethnographiques des vilayets Salonique, Cossovo et Monastir, Σόφια.
• Αντ. Σπηλιωτόπουλος, Σχέδιον εθνικής ενεργείας εν Μακεδονία, Αθήνα.
• Mémoire de l’ Organisation Interieure, La Macédoine et le vilayet d’Andrinople (1893-1903), χ.τ.έ.
• Γ. Καραπαναγιώτης, Βιβλιοθήκης περί του Ανατολικού ζητήματος, Αθήνα.
• Οικουμενικό Πατριαρχείο, Επίσημα έγγραφα περί της εν Μακεδονία οδυνηράς καταστάσεως, Κωνσταντινούπολη 1906 (επαν. 1993).

Β. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Α. Αγγελοπούλου, Ο Κ. Π. Μισίρκοφ (1874-1926) και η κίνηση των «Μακεδονιστών», Θεσσαλονίκη 2004.
• Α. Αγγέλου, Το κρυφό σχολειό. Χρονικό ενός μύθου, Αθήνα 1997.
• Α. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. ΣΤ΄, Θεσσαλονίκη 1982.
• Κ. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Βορείου Ελληνισμού. Μακεδονία, Θεσσαλονίκη 1992.
• Θ. Βερέμης, Π. Κιτρομηλίδης, κ.ά., Εθνική ταυτότητα και εθνικισμός στη Νεότερη Ελλάδα, Αθήνα 1997.
• Ν. Βλάχος, Το μακεδονικόν ως φάσις του Ανατολικού Ζητήματος (1878- 1908), Αθήνα 1935.
• Ν. Β. Βλάχος, Ιστορία των κρατών της Χερσονήσου του Αίμου, 1908-1914, τ. Α΄-Β΄, Αθήνα 1954.
• Λ. Ι. Βρανούσης, Αθανάσιος Ψαλίδας ο διδάσκαλος του γένους 1767-1829, Ιωάννινα 1952.
• Νάσια Γιακωβάκη, Ευρώπη μέσω Ελλάδας: μια καμπή στην ευρωπαϊκή αυτοσυνείδηση, Αθήνα 2006.
• Γ. Γιανουλόπουλος, «Η ευγενής μας τύφλωσις…». Εξωτερική πολιτική και «εθνικά θέματα». Από την ήττα του 1897 έως τη Μικρασιατική Καταστροφή, Αθήνα 1999.
• Ν. Γκαρπολάς, Πώς η Μακεδονία παρέμεινεν ελληνική. Ιστορικαί σελίδες, Θεσσαλονίκη 1933.
• Β. Γούναρης, «Οι ελληνοβουλγαρικοί ανταγωνισμοί μέσα από τις ανταποκρίσεις του “Φάρου της Μακεδονίας” (Φθινόπωρο 1885)», π. Μακεδονικά, τ. 23, 1983.
• Β. Γούναρης, «Οι σλαβόφωνοι της Μακεδονίας. Η πορεία της ενσωμάτωσης στο ελληνικό κράτος, 1870-1940», π. Μακεδονικά, τ. 29, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 209-237.
• Β. Γούναρης, Τα Βαλκάνια των Ελλήνων..., Θεσσαλονίκη 2007.
• D. Dakin, Η ενοποίηση της Ελλάδας 1770-1923, (μτφ. Α. Ξανθόπουλος), Αθήνα 1984 (Λονδίνο ¹1972).
• Π. Δεκάζος, Αι γεωργικαί σχέσεις της Μακεδονίας, μ. Α’, Αθήνα 1914.
• Γ. Δερτιλής, «Διεθνείς οικονομικές σχέσεις και πολιτική εξάρτηση: η ελληνική περίπτωση, 1824-1878», π. Τα Ιστορικά,  τχ.  Αθήνα  1983, σ. 145-174.
• Κ. Θ. Δημαράς. Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα ⁴
• Κ. Θ. Δημαράς, Ελληνικός Ρωμαντισμός, Αθήνα 1982.
• Κ. Θ. Δημαράς, Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος. Η εποχή του - Η ζωή του - Το έργο του, Αθήνα 1986.
• Δημοτική Πινακοθήκη Θεσσαλονίκης, Χαρτογραφώντας τη Μακεδονία 1870-1930 [Κατάλογος Έκθεσης], Θεσσαλονίκη, Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα, Εθνική Χαρτοθήκη, 2004.
• Α. Διάλλα, Η Ρωσία απέναντι στα Βαλκάνια. Ιδεολογία και πολιτική στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, Αθήνα 2009.
• Ν. Διαμαντούρος, Οι απαρχές της συγκρότησης σύγχρονου κράτους στην Ελλάδα 1821-1828, (μτφ. Κ. Κουρεμένος), Αθήνα 2006 (¹2002).
• Χ. Εξερτζόγλου, Εθνική ταυτότητα στην Κωνσταντινούπολη τον 19ο αι. Ο Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινουπόλεως 1861-1912, Αθήνα 1996.
• Δ. Ζακυνθηνός,  Η πολιτική  ιστορία  της  νεωτέρας  Ελλάδος.  Εισαγωγικά μαθήματα, Αθήνα 1962.
• E. Hobsbawm, Η εποχή των επαναστάσεων, (μτφ. Ν. Οικονομοπούλου), Αθήνα 1990.
• Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, «Η ελληνική επανάσταση και η ίδρυση του ελληνικού κράτους »,τ. ΙΒ΄, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών 1975.
• Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1977, τ. ΙΓ΄, σ. 298-358 και τ. ΙΔ΄, σ. 215- 254 (περίοδος 1870-1908).
• Ιστορία των Βαλκανικών εθνών, Αθήνα, Στρατιωτική Εγκυκλοπαίδεια, 1999 (1937).
• Σ. Καράβας, «Οι εθνογραφικές περιπέτειες του “ελληνισμού” (1876-1878)»,  π. Τα Ιστορικά,  τχ. 36, 2002, σ. 23-74 και τχ. 38, 2003, σ. 49-112.
• Σ. Καράβας, «Ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος και οι εθνικές διεκδικήσεις   (1877-1885)», Ιστοριογραφία της νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας 1833-2002, Πρακτικά Δ’ Διεθνούς Συνεδρίου Ιστορίας, Αθήνα,  ΚΝΕ/ΕΙΕ, 2004, τ. Α΄, σ. 149-169.
• Σ. Καράβας, «Η Μεγάλη Βουλγαρία και η Μικρά Ιδέα», στο «Εν έτει…». 1878 / 1922, Αθήνα, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, 2008, σ. 11-81 και 143-168.
• Σ. Καράβας, «Μακάριοι οι κατέχοντες την γην». Γαιοκτητικοί σχεδιασμοί προς απαλλοτρίωση συνειδήσεων στη Μακεδονία 1880-1909, Αθήνα, Βιβλιόραμα, 2010.
• Σ. Καράβας, «Τα όρια της Ελλάδας και η Ομοεθνία: Ιχνηλατήσεις με αφετηρία το Περί Πολιτειών του Ι. Π. Κοκκώνη (1828-1829)», στο Βουλγαρική Ακαδημία Επιστημών, Ινστιτούτο Βαλκανικών Σπουδών, Κέντρο Θρακολογίας, Τα Βαλκάνια. Εκσυγχρονισμός, Ταυτότητες, Ιδέες, Ηράκλειο, ΠΕΚ-ΙΤΕ, 2014, σ.833-884.
• Σ. Καράβας, Μυστικά και παραμύθια από την ιστορία της Μακεδονίας, Αθήνα, Βιβλιόραμα,
• Α. Καρακασίδου, Μακεδονικές ιστορίες και πάθη 1870- 1990, Αθήνα 2000 (Σικάγο 1997).
• Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών,  Ιστοριογραφία της νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας 1833-2002, Πρακτικά Δ΄ Διεθνούς Συνεδρίου Ιστορίας, τόμοι Α΄-Β΄, Αθήνα 2004 [2005].
• Γ. Κόκκινος, Ο πολιτικός ανορθολογισμός στην Ελλάδα: Το έργο και η σκέψη του Νεοκλή Καζάζη (1849-1936), Αθήνα 1996.
• Ι. Κολιόπουλος, Η «πέραν» Ελλάς και οι «άλλοι» Έλληνες: Το σύγχρονο  Ελληνικό έθνος και οι ετερόγλωσσοι σύνοικοι χριστιανοί (1800-1912), Θεσσαλονίκη 2003.
• Ι. Κολιόπουλος - Ι. Χασιώτης (επιμ.), Η νεότερη και σύγχρονη Μακεδονία, τ. Α΄, Θεσσαλονίκη 1992 (ιδιαιτ. τα κείμενα των Ι. Κολιόπουλου «Η Μακεδονία στο επίκεντρο εθνικών Ανταγωνισμών (1870-1897)», σ. 490-507 και Β. Γούναρη, «Ο Μακεδονικός Αγώνας και η προετοιμασία της απελευθέρωσης (1903- 1912)», σ. 508- 527).
• Π. Κονδύλης, Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός: οι φιλοσοφικές ιδέες, Αθήνα 1988.
• Χ. Κουλούρη, Ιστορία  και  Γεωγραφία  στα  ελληνικά  σχολεία  (1834-1914). Γνωστικό αντικείμενο και ιδεολογικές προεκτάσεις, Αθήνα 1988.
• Γ. Κουμπουρλής, Οι ιστοριογραφικές οφειλές των Σπ. Ζαμπέλιου και Κ. Παπαρρηγόπουλος ...,  Αθήνα 2012.
• Επ. Κυριακίδης, Ιστορία του Συγχρόνου Ελληνισμού, τ. Α΄-Β΄, Αθήνα 1892.
• Κ. Κυριακόπουλος, Μελέτιος (Μήτρος) Αθηνών, ο γεωγράφος (1661-1714), Αθήνα 1990, (σχετικά με την Γεωγραφική επιστήμη τον 16^ο και 17^ο αι. σ. 433-511, για την Γεωγραφία του Μελετίου σ. 659-693).
• Α. Κωνσταντακοπούλου, Η ελληνική γλώσσα στα Βαλκάνια (1750-1850): το τετράγλωσσο λεξικό του Δανιήλ Μοσχοπολίτη, Ιωάννινα, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, 1988.
• Τ. Κωστόπουλος, «Το όνομα του άλλου. Από τους “Eλληνοβούλγαρους” στους «ντόπιους Μακεδόνες”»,  στο Επιστημονικό Συμπόσιο Μειονότητες στην Ελλάδα, Αθήνα, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, 2004, σ. 367-403.
• Ε. Κωφός, Η επανάστασις της Μακεδονίας κατά το 1878. Ανέκδοτα προξενικά έγγραφα μετά συντόμου ιστορικής επισκοπήσεως, Θεσσαλονίκη 1969.
• Ε. Κωφός, Ο Ελληνισμός στην περίοδο 1869-1881, Ανάτυπο από τον ΙΓ΄ τόμο της Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους της Εκδοτικής Αθηνών, Αθήνα 1981, ( ιδ. το  κεφάλαιο  «Οι επαναστάσεις των υποδούλων»).
• Ε. Κωφός, Η Ελλάδα και το Ανατολικό ζήτημα 1875-1881, Αθήνα 2001.
• Σ. Θ. Λάσκαρις, Διπλωματική ιστορία της Ελλάδος 1824-1914, Αθήνα 1947.
• Μ. Θ.  Λάσκαρης,  Το  Ανατολικόν  ζήτημα,  1800-1923,  τ. Α΄ (1800-1878), Θεσσαλονίκη 1978 ( 1948).
• Α. Λιάκος, Η ιταλική ενοποίηση και η Μεγάλη Ιδέα, 1859-1862, Αθήνα 1985.
• Α. Λιάκος, «Προς επισκευήν ολομελείας και ενότητος. Η δόμηση του εθνικού χρόνου στην ελληνική ιστοριογραφία», Επιστημονική συνάντηση στη μνήμη του Κ. Θ. Δημαρά, Αθήνα, ΚΝΕ/ΕΙΕ, 1994, σ. 171-199.
• Ε. Λιβιεράτος, Χαρτογραφικές Περιπέτειες της Ελλάδας 1821-1919, Αθήνα, ΕΛΙΑ, 2009.
• Λ. Λούβη, Περί γέλωτος Βασίλειον. Οι σατιρικές εφημερίδες και το Εθνικό Ζήτημα 1875-1886, Αθήνα 2002.
• Α. Λυμπεράτος,   Οικονομία,   πολιτική   και   εθνική   ιδεολογία.   Η διαμόρφωση  των εθνικών  κομμάτων  στη  Φιλιππούπολη  του  19ου  αιώνα, Ηράκλειο 2009.
• Κ. Μάρξ - Φρ. Ένγκελς, Η Ελλάδα, η Τουρκία και το Ανατολικό ζήτημα (μτφ.-επιμ. Π. Κονδύλης), Αθήνα 1985.
• Π. Ματάλας,  Έθνος και Ορθοδοξία:  Οι  περιπέτειες μιας  σχέσης. Από  το «ελλαδικό» στο Βουλγαρικό σχίσμα, Ηράκλειο 2002.
• Μ. Μητσού, «Ο Friedrich Thiersch και η αποκατάσταση του ελληνικού κράτους», π. Τα Ιστορικά, τχ. 50, 2009.
• Κ. Μοσκώφ, Θεσσαλονίκη 1700-1912. Τομή της μεταπρατικής πόλης, Αθήνα 1974.
• Ε. Μπελιά, «Ο Σύλλογος προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων παράγων και φορέας εκπαιδευτικής πολιτικής 1869-1886», Δελτίο του Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Νεωτέρου Ελληνισμού, τ. 3, 2003, σ. 141-186.
• Α. Πολίτης, Ρομαντικά χρόνια : Ιδεολογίες και Νοοτροπίες στην Ελλάδα του 1830- 1880, Αθήνα 1993.
• Μ. Ροντενσόν, « Ο Μαρξισμός και το έθνος», (μτφ. Α. Πανταζόπουλος), π. Ο Πολίτης, τχ. 116, 1991, σ. 24-34 και 117, 1992, σ. 32-37).
• Ν. Ροτζώκος, Εθναφύπνιση και εθνογένεση: Ορλωφικά και ελληνική ιστοριογραφία, Αθήνα 2007.
• Ν. Ροτζώκος, «Το έθνος ως πολιτικό υποκείμενο: σχόλια για το ελληνικό εθνικό κίνημα», στο Πέτρος Πιζάνιας (επιμ.), Η Ελληνική Επανάσταση του 1821: ένα ευρωπαϊκό γεγονός, Αθήνα 2009.
• Ν. Σιγάλας, «Ελληνισμός και εξελληνισμός: ο σχηματισμός της Νεοελληνικής έννοιας ελληνισμός», π. Τα Ιστορικά, τχ. 34,  2001, σ. 3-70.
• Ε. Σκοπετέα, Το «πρότυπο βασίλειο» και η Μεγάλη Ιδέα. Όψεις του εθνικού Προβλήματος στην Ελλάδα (1830-1880), Αθήνα 1988.
• E. Σκοπετέα, Η Δύση της Ανατολής. Εικόνες από το τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, Αθήνα 1992.
• Ε. Σκοπετέα, «Μακεδονικό  και  Ανατολικό  ζήτημα», π.  Τα Ιστορικά,  τχ.18/19, Αθήνα 1993, σ. 143-150.
• Δ. Σταματόπουλος, Μεταρρύθμιση και εκκοσμίκευση. Προς μία ανασύνθεση της ιστορίας του Οικουμενικού Πατριαρχείου τον 19ο αιώνα, Αθήνα 2003.
• Δ. Σταματόπουλος, Το Βυζάντιο μετά το έθνος. Το πρόβλημα της συνέχειας στις βαλκανικές ιστοριογραφίες, Αθήνα 2009.
• Z. Sternhell, Ο αντι-διαφωτισμός από τον 18ο αιώνα ως τον Ψυχρό Πόλεμο, (μτφ. Α. Καρακατσούλη), Αθήνα 2009.
• Μ. Todorova, Βαλκάνια η δυτική φαντασίωση, (μτφ. Ι. Κολοβού, επιμ. Π. Κιτρομηλίδη), Θεσσαλονίκη 2000 (¹1997).
• Γ. Τόλιας, Ιστορία της χαρτογραφίας του Ελληνικού χώρου, 1420-1800. Χάρτες της Συλλογής Μαργαρίτας Σαμούρκα, Αθήνα, ΙΝΕ/ΕΙΕ, 2008.
• Ν. Τόντοροφ, Σύντομη ιστορία της Βουλγαρίας, Αθήνα 1983.
• Λ. Τρίχα, Διπλωματία και πολιτική. Χαρίλαος Τρικούπης-Ιωάννης Γεννάδιιος: Αλληλογραφία 1863-1894, Αθήνα 1991.
• Κ. Τσουκαλάς, Εξάρτηση και αναπαραγωγή. Ο κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών μηχανισμών στην Ελλάδα (1830-1922), Αθήνα 1977, (ιδιαιτ. σ. 31-57).
• Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, Μακεδονία: Ιστορία και Πολιτική, Αθήνα 1992.
• Α. J. B. Wace - M. S. Thompson, Οι νομάδες των Βαλκανίων… (μτφ. Π. Καράγιωργος, σχόλια: Ν. Κατσάνης), Θεσσαλονίκη ²2009 [Λονδίνο 1914].
• Ε. Φινόπουλος – Λ. Νάβαρη, Η Ελλάδα του Πτολεμαίου. Εκδόσεις χαρτών της «Γεωγραφίας», 1477-1730. Συγκριτική μελέτη, Αθήνα 1990.
• Αικ. Φλεριανού (επιμ.), Χαρίλαος Τρικούπης: Η ζωή και το έργο του, Βουλή των Ελλήνων, τ. Α΄, Αθήνα 1999.
• Λ. Χασιώτης, «Η Ανατολική Ομοσπονδία»: δύο ελληνικές φεντεραλιστικές  κινήσεις του 19ου αιώνα, [Θεσσαλονίκη] 2001.
• Χ. Χατζηιωσήφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. Οι απαρχές1900-1922, τ. Α΄2, Αθήνα 1999 (βλ. ιδιαίτερα το κεφάλαιο: «Οι Έλληνες και οι εχθροί τους»).
• Ευ. Χεκίμογλου, Κοφινάς προς Διομήδη. Δοκίμια και τεκμήρια για την οικονομική ιστορία της Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1989.

*  *  *

• Anagnostopoulou, «The “Nation” of the Rum Sings of its Sultan: The many Faces of Ottomanism», στον τόμο L. T. Baruh-V. Kechriotis (επιμ.), Economy and Society on Both Shores of the Aegean, Αθήνα 2010, σ. 79-105.
• Aulneau, «La question Macédonienne», στον τόμο Les aspiration autonomistes en Europe. Leçons faites à l’École des Hautes Études Sociales, Παρίσι 1913, σ. 223-224 (το κείμενο έχει συνταχθεί τον Απρίλιο του 1912).
• Berard, La Turquie et l’Hellénisme contemporain, Παρίσι 1904 (1894)    [και ελλ. μτφ., Αθήνα 1987].
• Berard, Pro Macedonia, Παρίσι 1904.
• -N. Brailsford, Macedonia. Its races and their future, Λονδίνο 1906.
• Cvijic, Remarques sur l’ethnographie de la Macedoine, Παρίσι 1907 (Λονδίνο 1906).
• Danova, «La Géographie contemporaine de Gr. Konstantas et D. Philippides et les Bulgares», π. Études Balkaniques, τχ. 4, 1975, σ. 56-74.
• Jean Dimakis, La Guerre de l’Indépendance Grecque vue par la presse française (période de 1821 à 1824), Θεσσαλονίκη
• Droulia, Plilhellénisme. Ouvrages inspirés par la Guerre de l’Indépendance Grecque 1821-1833. Répertoire Bibliographique, Αθήνα, ΚΝΕ/ΕΙΕ, 1974.
• Ε. Driault et M. Lheritier, Histoire diplomatique de la Grece de 1821 a nos jours, Παρίσι 1925 (βλ. ιδιαιτ. τους τόμους ΙΙΙ και Επίσης του Ε.   Driault, Το Ανατολικό ζήτημα από τις αρχές  του έως τη Συνθήκη των Σεβρών, μτφ. Λ. Σταματιάδη,   εισ.-σχόλια Ι. Ακτσόγλου, Αθήνα, τ. Α΄, 1997 και τ. Β΄, 2000 [¹1921]).
• Garde, Le discours balkanique. Des mots et des hommes, Παρίσι 2004.
• Institute for Balkan Studies (IMXA), Macedonia Past and Present, Θεσσαλονίκη (Περιλαμβάνει δέκα μελέτες που δημοσιεύθηκαν στο π. Balkan Studies από το 1960 έως το 1987).
• Ivanoff, La question macedonienne au point de vue hisrorique,ethnographique et statistique, Παρίσι 1920.
• Kofos, «Dilemmas and Orientations of Greek Policy in Macedonia : 1878-1886 »,  π. Balkan Studies, τχ. 21, 1980.
• Kofos, «Patriarch Joachim III (1878-1884) and the Irredentist Policy of The Greek State», Journal of Modern Greek Studies, τ. 4/2, 1986.
• Τ. Kostopoulos, “Counting the 'Other': Official Census and Classified Statistics in Greece (1830-2001)”, 2003 (βλ. http://www.academia.edu/5814793/Counting_the_Other_Official_Census_and_Classified_Statistics_in_Greece_1830-2001).
• Langne-Akhund, The Macedonian Question, 1893-1908 from Western Sources,  Νέα Υόρκη 1998.
• Leroy-Beaulieu, «La Gréce, l’Hellénisme et la Question d’Orient», Revue des Deux Mondes, τ. 20, Παρίσι, Απρίλιος 1877, σ. 526-556.
• Mantran (επιμ.), Histoire de l’Empire Ottoman, Παρίσι 1989.
• Papadakis, Teaching the Nation. Greek Nationalism and the Education in Ninethenth Century Macedonia, Θεσσαλονίκη 2006.
• Pinon, «Les Macédoniens» 1907, (το αναδημοσιεύει o René Girault, Matériaux pour l’histoire de notre temps, αρ. 41-42,  Nations, nationalités et nationalismes en Europe de 1850 à 1920, Παρίσι 1996, σ. 32-33).
• Pinon, L’ Europe et l’ Empire Ottoman, Παρίσι 1908.
• Pinon, L’Europe et la jeune Turquie. Les aspects nouveaux de la Question d’Orient, Παρίσι 1911.
• Skendi, The Albanian National Awakening, 1878-1912, Νέα Υόρκη 1967.
• S. Stavrianos, The Balkans since 1453, Νέα Υόρκη 1958.
• Stojanovic, The Great Powers and the Balkans (1875-1878), Καίμπριτζ 1939.
• H. Summer, Russia and the Balkans, 1870-1880, Οξφόρδη 1937.
• Weigand, Ethographie von Macedonien, Λειψία 1924.
• Weigand, Die Aromunen…, Λειψία 1895 (ελλ. μτφ.: Οι Αρωμούνοι (Βλάχοι), από τον Th. Kahl, σχόλια Αχ. Λαζάρου, Θεσσαλονίκη 2001).
• P. Wilkinson, Maps and Politics. A review of ethnographic of Macedonia, Λίβερπουλ 1951.